De Cultuur- en erfgoednota 2016-2019 'Alles is NU' is op 18 april 2016 vastgesteld door Provinciale Staten. In deze cultuur- en erfgoednota kiezen we zowel voor continuïteit van beleid als voor nieuwe accenten. Ons cultuur- en erfgoedbeleid stoelt voor een belangrijk deel op wettelijke taken en bestuurlijke afspraken. Dat geldt voor het bibliotheek- en monumentenbeleid, onze inspanningen voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Romeinse Limes als beoogd UNESCO-Werelderfgoed, onze taken op het gebied van archeologie en onze inzet op cultuureducatie. Daar is sprake van een grote mate van continuïteit.

Nieuwe accenten leggen we op kennis, onderzoek en ontwikkeling, erfgoedbeheer, erfgoedtoerisme en duurzaamheid. Kennis, onderzoek en ontwikkeling zijn belangrijke randvoorwaarden om de sector sterk en vitaal te houden. Daarbij geven we veel aandacht aan cross overs tussen provinciale beleidsterreinen, markt en maatschappij. Goed beheer en een gezonde exploitatie van erfgoed is een grote en in onze erfgoedrijke provincie zwaarwegende opgave, die deze periode meer nadruk krijgt. Het belang van duurzaamheid spreekt voor zich. De toeristische potentie van ons erfgoed en onze festivals is groot en dat willen we graag zo goed mogelijk verzilveren.

Aan de totstandkoming van de cultuurnota ging een uitvoerige consultatie van het veld vooraf. Meer dan 150 vertegenwoordigers van culturele instellingen en gemeenten dachten open en constructief met ons mee. Op 27 mei is de nieuwe cultuurnota gepresenteerd aan iedereen die heeft meegewerkt. Daarbij is ook een  tentoonstelling van de foto's uit de nota geopend in het Provinciehuis. Aan fotografen uit alle Utrechtse gemeenten was gevraagd hun visie te geven op cultuur en erfgoed, hetgeen een mooi en gevarieerd resultaat opleverde. De tentoonstelling is daarna gaan reizen langs diverse gemeenten.

Met de nieuwe cultuur- en erfgoednota introduceerden we ook een nieuwe manier van omgaan met onze partnerinstellingen (de instellingen waarvoor we structureel budget op onze begroting hebben). De belangrijkste wijziging is dat we een vierjaarlijkse cyclus van financiering en verantwoording introduceren. Verder harmoniseren en verbeteren we de inrichting van de aansturing en de subsidie- en evaluatiemethodiek.

Nieuwe Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam
Op 5 juli 2016 hebben Gedeputeerde Staten het Utrechtse programmaplan en de uitvoeringsverordening Nieuwe Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam 2016-2019 vastgesteld. Dit programma schetst de wijze waarop we de in de cultuur- en erfgoednota geformuleerde doelen willen bereiken. De verbinding tussen de Stelling van Amsterdam (SvA) en de Nieuwe Hollandse waterlinie (NHW) is versterkt en we zijn aan de slag gegaan met het (her)ontwikkelen van forten en gebieden. We werken op basis van liniebrede thema’s, waarbij onder andere marketing en toerisme, en de verbindingen met wateropgaven, meer aandacht krijgen. Er is een start gemaakt met een nieuwe bestuurlijke samenwerking, die toewerkt naar een pact van alle betrokken overheden. De vier waterlinieprovincies hebben het voortouw genomen en zijn een nieuwe samenwerkingsovereenkomst aangegaan.

De UNESCO-nominatie van de NHW is de belangrijke prioriteit. De NHW is geselecteerd om in 2019 mogelijk te worden toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst, als uitbreiding van de SvA (werelderfgoed sinds 1996). De NHW en de SvA vormen samen een uniek en groots monument van wereldformaat. In 2016 hebben alle betrokken provincies ingestemd met de methode waarop de NHW als werelderfgoed begrensd zal worden. Bij de herijking van de PRS/PRV dit jaar zijn de grenzen al aangepast aan de nieuwe situatie. Medio 2017 zullen de provincies het nominatiedossier indienen bij het Rijk.

In de werkwijze van het nieuwe programma staat het creëren van gedeeld eigenaarschap voorop. Wij spelen een verbindende, aanjagende en faciliterende rol. Het Linie Expert Team (LET), een multidisciplinaire denktank die maatwerkadviezen geeft, heeft het afgelopen jaar zes adviezen gegeven, over fortontwikkelingen, recreatieve verbindingen en bredere gebiedsontwikkelingen. Andere successen zijn de openstelling van Fort 't Hemeltje, Gedenkplaats Fort Nigtevecht en het proeflokaal van Fortbrouwerij Everdingen. Daarnaast zijn de forten Honswijk en Lunet aan de Snel door de gemeente Houten aangekocht. Vervolgens is een kwartiermaker op Fort Honswijk aangesteld en is op Lunet aan de Snel gestart met een grootschalige restauratie.

Het programma draagt ook bij aan het realiseren van integrale gebiedsopgaven. In 2016 is een start gemaakt met het ontwikkelen van de recreatieve functie van het Noorderpark, waarbij het linielandschap met de forten de Gagel en Ruigenhoek een belangrijke identiteitsdrager is. Ook is het eerste concept gereed van een ruimtelijk kader voor de forten van de SvA in de gemeente De Ronde Venen, dat ontwikkeling van dit gebied en de zes daarbinnen gelegen forten mogelijk maakt.  De gemeente Nieuwegein heeft het bestemmingsplan Het Klooster vastgesteld, waarmee het voor Rijkswaterstaat mogelijk werd om een start te maken met de verbreding van het Lekkanaal en de aanleg van de 3^e kolk Beatrixsluis. De ruimtelijke impact van deze ingreep op de NHW wordt hersteld met een ingenieus plan door de verplaatsing van de linieobjecten.

Limes

De Limes is de noordgrens van het oude Romeinse Rijk. Vanwege de grote archeologische betekenis is de Limes ook voorgedragen om benoemd te worden tot UNESCO Werelderfgoed. Wij werken in een landelijk samenwerkingsverband aan bescherming, beleving en benutting van de Limes. Het voorbereiden van het nominatiedossier ligt op schema, dit zal volgens plan in 2019 gereed zijn.Voor de Utrechtse Limes was 2016 een gedenkwaardig jaar want in oktober zijn de door de provincie mogelijk gemaakte visualisatie van Castellum Fectio en de museale presentatie over de Limes op Fort Vechten geopend.

De universiteiten van Nijmegen en Leiden hebben in opdracht van de landelijke Limessamenwerking een wetenschappelijk onderbouwd advies uitgebracht voor de selectie en begrenzing van de als Werelderfgoed voor te dragen terreinen. In 2017 zal de definitieve selectie worden gemaakt. In 2016 is ook het ‘Interpretatiekader Romeinse Limes in Nederland’ opgesteld. Dit biedt ondernemers langs de Limes en tentoonstellingsmakers een kader voor het vertellen van verhalen over de Limes. Tenslotte is in het kader van  de Limessamenwerking een advies opgesteld over hoe de Limes gemarkeerd kan worden.

¹ Cumulatief vanaf 2012

Onder leiding van een landschapsarchitect zijn in 2016, samen met de partners het Utrechts Landschap, het Nationaal Militair Museum (NMM), en de gemeenten Soest en Zeist, plannen gemaakt voor de verbetering van de recreatieve voorzieningen op Park Vliegbasis Soesterberg. Dit betreft zowel de padenstructuur (fiets- en wandelpaden) als de algemene voorzieningen (o.a. bebording, meubilair, uitkijkpunten, vogel kijkhut). Door een bijdrage uit het cultuurbudget krijgen de algemene voorzieningen een bijzondere vormgeving, die past bij de grootte en robuustheid van het gebied. De plannen worden in 2017 uitgevoerd. Door deze nieuwe bebording en routes wordt het aanwezige militaire erfgoed beter zichtbaar en beleefbaar en is er een betere aansluiting op de omgeving.

Daarnaast zijn er, op basis van rapporten van de Monumentenwacht Utrecht, plannen gemaakt voor onderhoud aan de veertien historische iconen in het park, zoals de commandobunker, de ondergrondse legering en de vier cultuurshelters. Hiermee blijft dit unieke erfgoed beter bewaard voor de toekomst. Ook deze plannen worden in 2017 uitgevoerd.
De samenwerking met het NMM wordt verder vorm gegeven, onder andere door het verkennen van de mogelijkheid om gebouwen in het park te benutten als dependances.

Het Fonds Erfgoedparels is een belangrijk instrument in het behoud van rijksbeschermde monumenten.
De provincie Utrecht ontvangt hiervoor van het Rijk jaarlijks € 1,5 mln. en stelt zelf ook € 1,5 mln. beschikbaar. Met ingang van de nieuwe cultuur- en erfgoednota is deze provinciale matching structureel gemaakt. Bij de verdeling van de middelen krijgen historische buitenplaatsen prioriteit, maar het fonds staat ook open voor urgente gevallen uit andere categorieën. Maximalisering van private bijdragen is een belangrijk aandachtspunt; in 2016 was het gemiddelde percentage provinciale bijdrage 27,7%. Er heeft dus een multipliereffect plaatsgevonden van 3,61 (totale projectkosten waren € 11,2 mln.).

Restauratiesubsidies
Op  27 juni zijn de subsidies van het Fonds Erfgoedparels uitgereikt. De feestelijke ceremonie vond plaats in de Domkerk in Utrecht, één van de begunstigde restauratieprojecten. Zeventien monument-eigenaren ontvingen subsidie:
- tien historische buitenplaatsen, te weten Molenbosch (Zeist), De Paltz (Soest), Sterreschans (Stichtse Vecht/Nieuwersluis), Broekbergen (Utrechtse Heuvelrug/Driebergen), Hydepark (Utrechtse Heuvelrug/Doorn), Sterkenburg (Utrechtse Heuvelrug/Driebergen), Huize Linschoten (Montfoort), Den Treek (Leusden), Wickenburgh (Houten), de Broekhuizerlaan (Utrechtse Heuvelrug/Leersum).
- zeven monumenten uit andere categorieën, namelijk Fort de Gagel (Utrecht), het orgel van de Oude Kerk (Soest), de Johannes de Doperkerk (Montfoort), Andriestoren (Utrechtse Heuvelrug/Amerongen), Cuneratoren (Rhenen), Cunerakerk (Rhenen) en de Domkerk (Utrecht).
De streefwaarde van de begrotingsindicator voor monumentenzorg kan gezien de behaalde resultaten bij de volgende wijziging door PS worden verhoogd naar 15.

Duurzaamheid
In de nieuwe cultuurnota is duurzame monumentenzorg een belangrijk nieuw thema. Daarom zijn we een samenwerking aangegaan met bureau Groene Grachten. Alle subsidieaanvragers krijgen desgewenst advies over de verduurzaming van hun pand. In 2016 zijn (voor aanvragers 2017) al elf duurzaamheidsscans uitgevoerd. De eigenaren ontvingen advies over mogelijk te treffen energiemaatregelen en de bijbehorende terugverdientijd.

Erfgoedmonitor
In 2014 heeft Utrecht als eerste provincie een erfgoedmonitor gemaakt, waarin naast de staat van onderhoud van alle rijksmonumenten, die geen woonhuis zijn, in kaart is gebracht. Deze monitor is in meerdere provincies nagevolgd en eind 2016 werd bekend dat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de provincies financieel en inhoudelijk gaat bijstaan een landelijk dekkende en geharmoniseerde monitor te realiseren. Ook in IPO-verband is daarover overeenstemming bereikt. In 2016 zijn alle archeologische monumenten (103 in totaal) toegevoegd aan de Utrechtse Erfgoedmonitor.

Domtoren
IPO heeft met succes bij het Rijk aangekaart dat de huidige restauratiemiddelen niet toereikend zijn voor de grote opgaven die zich aandienen. Het Rijk heeft in 2016 een extra budget vrijgemaakt voor de restauratie van de Eusebiuskerk in Arnhem en de Domtoren in Utrecht (maximaal vier miljoen euro elk, afhankelijk van de totale kosten en matching uit de regio). De feitelijke start van de restauratie van de Domtoren zal eind 2017 plaatsvinden.